افغانستان را باید کشور قیام‌ها نامید به خصوص از زمان اشغال افغانستان توسط انگلیس در سال 1828 تاکنون همواره افغانستان گرفتار قیام‌هایی یا در برابر تجاوز و سلطه بیگانه بوده یا قیام در برابر استبداد داخلی را تجربه کرده است.
قیام سوم اسفند 2 ماه پس از اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ صورت گرفت. شوروی در ششم دی‌ماه 1358 افغانستان را اشغال کرد و در همان سال در سوم اسفند قیام سوم اسفند رخ داد.
پس از اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ شوروی تمام تحلیلگران سیاسی در سطح دنیا با توجه به سابقه عملکرد شوروی و قبل از آن در زمان تزارها تصور می‌کردند که شوروی وارد هر نقطه که بشوند از آن خارج نمی‌شوند به عنوان مثال کشورهای آسیای مرکزی و اروپایی که در آنجا پیشروی کرده و ماندگار شدند.
پس از تجاوز ارتش سرخ شوروی به افغانستان حتی آمریکا و کشورهای اروپایی قضیه افغانستان را تمام شده تلقی می‌کردند. از آن نظر تا آن زمان غربی‌ها از قیام مردم افغانستان حمایت نمی‌کردند.
تا پیش از قیام سوم اسفند 58، گروه‌ها و احزاب سیاسی افغانستان نقش مهم و برازنده‌ای را در قیام‌های مردمی نداشتند. پیش از قیام سوم اسفند حدود 114 قیام دیگر از زمان کوتای هفتم اردیبهشت سال 1357 که زمان کودتای کمونیست‌ها در افغانستان بود تا سوم اسفند در افغانستان صورت گرفته بود. دلیل این قیام‌ها برای پاسداشت از ارزش‌های اسلامی بود اما بحث میهن مطرح نبود زیرا هنوز هجومی در کار نبود.
قیام سوم اسفند در ادامه همان قیام‌های خودجوش بوده و قیامی مردمی، باشکوه و ماندگار در تاریخ افغانستان است.
متأسفانه تاکنون آن طور که شایسته است به این قیام پرداخته نشده است. اینکه چه کسانی این قیام را به راه انداخته‌اند، هنوز کسی نمی‌داند، تعداد شهدا و هویت شهدا هنوز مشخص نیست فقط این که این قیام خودجوش و مردمی بوده است و این قیام آنقدر باشکوه و ارزشمند است که حتی طرفداران جناح چپ کمونیستی نیز از آن تجلیل می‌کنند.
هدف این قیام مقابله با تجاوز ارتش سرخ بود. من برای اولین بار است که جایی عنوان می‌کنم، من یکی از افرادی هستم که از سازمان‌دهندگان این قیام هستم و یک گروه 14 یا 15 نفره این قیام را شکل دادند.
حاج خلیل حبیبی، سید ابراهیم قبادی، سید حیدر جنتی، سید میرهاشم عمرانی، عبدالله اعلمی، حسین مشکور، سید میر سعید، سید شیرین آقا، شیخ کبیر، عباس اخلاص‌مند، سید شیر قبادی، سید منور، سید شاه آقا قبادی، علی جان راسخ، سید احمد حسین راسخ و سید مسجدی علوی از جمله افرادی هستند که قیام سوم اسفند را گردانندگی و سازماندهی کردند.
اینها افراد معمولی و سطح پایین جامعه بودند و عضو هیچ حزب و گروه سیاسی نبودند.
پیش از قیام اعلامیه‌هایی به نام «حزب الله» منتشر می‌شد و مردم را دعوت به قیام می‌کردند. مردم هم که آماده انفجار بودند و به سطوح آمده بودند آمادگی داشتند و با این جرقه به شکل سراسری، اعتراضات کابل را فرا گرفت.
شب قبل از سوم اسفند ساعت 9 شب مردم بر بالای بام‌ها فریاد الله اکبر سر دادند و هر فرد اعم از شیعه و سنی الله اکبر می‌گفت چون مسئله اصلی اسلام و پایداری آن بود.
روز سوم اسفند نیز اگر با تصویربرداری هوایی به کابل نگاه می‌کردید، موجی از مردم را مشاهده می‌کردید که در تاریخ افغانستان بی‌سابقه است.
مردم بی‌دفاع که سلاح هم نداشتند همه به خیابان‌ها ریخته بودند و بیشتر شعارها «مرگ بر شوروی» و «زنده باد اسلام» بود.
دولت کمونیستی وقت هم که از زمان قیام و قصد مردم آگاهی یافته بود از قبل نیروهای امنیتی خود را در ساختمان‌ها و داخل منازل نیروهای حزبی مستقر کرده بود.
حوالی ظهر بود که هواپیماهای نیروهای شوروی دیوارهای صوتی را شکستند تا در دل مردم رعب و وحشت ایجاد کنند.
با پنهان شدن نیروهای امنیتی در ساختمان‌های مشرف به خیابان، مردم نیروی نظامی در برابر خود نمی‌دیدند و به راه خود ادامه می‌دادند که صدای تیراندازی به گوش رسید و مردم یکی پس از دیگری به زمین می‌افتادند و دولت با این حیله مردم را قتل عام و سرکوب کرد.
تلفات مردم غیرنظامی در این روز بسیار زیاد بود اما آمار دقیقی وجود ندارد. در برخی آمار حدود 1000 تا 2000 نفر تلفات ذکر شده، اما آمار بسیار زیاد بود چون تعدادی را دستگیر کردند و تعدادی هم که زخمی شده بودند و به بیمارستان منتقل شدند آنان را نیز زنده نگذاشته و کشتند. این آمار 1000 نفر آمار بیمارستانی باید باشد.
قیام‌ها تا پیش از قیام سوم اسفند شهری نبود بلکه توسط افراد مشخصی از روستاها آغاز می‌شد این اولین قیام شهری بود.
اثرات قیام سوم اسفند
اولین تأثیر قیام سوم اسفند این است که این قیام به عنوان نماد همبستگی مردم افغانستان و نماد ملی آنان شد. چه بعد و چه قبل از قیام سوم اسفند مورد مشابهی را پیدا نمی‌کنید که در آن تمام مردم، اقوام، از تمام مذاهب و مناطق مختلف افغانستان شرکت داشته باشند.
دومین اثر آن این بود که برای اولین بار هیمنه قدرت سیاسی و نظامی شوروی را در هم شکست و می‌توان گفت شکست شوروی از قیام سوم اسفند آغاز شد.
شوروی زمان توافقی را امضا کرده بود که به او مجوز دخالت نظامی در افغانستان را می‌داد و ادعا داشتند که هرکجا می‌روند به خواست آن کشور بوده است و قیام مردم این ادعای دروغ را برملا کرد و هویت قراردادهای تحمیلی را نشان داد.
در بخش نظامی هم ابهت نظامی شوروی را زیر سؤال برد چون از هواپیماهای میگ 29» و «سوخو» برای حمله به مردم بی‌دفاع استفاده کرده بود.
همچنین اعتبار ایدئولوژیک آنان را هم زیر سؤال برد؛ ایدئولوژی کمونیستی در افغانستان متوقف شد و به جهان نشان داد که پس از چند سال حکومت کمونیستی باز هم نتوانستند مردم را مجبور به پذیرش این ایدئولوژی کنند.
سومین اثر مهم این قیام نیز نقطه عطفی در تاریخ جهاد و مقاومت مردم افغانستان شد. تا آن زمان قیام‌های پراکنده‌ای در نقاط مختلف افغانستان شکل گرفته بود اما به یک حرکت کامل ملی تبدیل نشده بود اما پس از سوم اسفند جهاد مردم افغانستان سراسری، مشروعیت و گسترش یافت.
این قیام متأثر از انقلاب اسلامی ایران بود، در قیام مردم کابل هم شعارها و هم طرح ریزی این قیام الگو گرفته از انقلاب اسلامی ایران بود که یکسال قبل توانسته بود با تکیه بر ایمان و اعتقاد مردمان خویش، نظام سلطه را به زانو درآورد.